Onderstaande tekst is opgenomen in een artikel in het jan/feb 2025 nummer van ‘Didactief’. Het afgedrukte artikel bevatte de illustratie met de steden. Alle andere illustraties zijn voor deze digitale weergave gemaakt.
De concept map helpt leerlingen bij actieve verwerking van de stof. Concept maps bieden docenten de mogelijkheid nieuwe kennis te koppelen aan aanwezige kennis. Martijn Leensen pleit er dan ook voor dat docenten ze een plaats geven in hun dagelijkse onderwijs.
Het principe van de concept map is al in 1972 ontwikkeld door Joseph Novak. Concept maps lijken op het eerste gezicht woordwebs of mind maps. Ze zijn opgebouwd uit hokjes, met daarin de begrippen of concepten, en verbindingslijntjes tussen de hokjes. Maar een concept map heeft een aantal onderscheidende kenmerken. Ten eerste is de concept map hiërarchisch opgebouwd. Daarnaast wordt elke verbindingslijn in een concept map vergezeld door een verbindingswoord. Met dat woord kan het verband tussen beide begrippen in een korte zin aangegeven worden. Zie als voorbeeld deze kleine concept map over de rol van drie grote steden in onze Nederlandse samenleving.

Een concept map is geeft verbanden en processen van de leerstof goed weer, wat leidt tot betekenisvol leren. Ook dwarsverbanden zijn mogelijk. Volgens Novak zijn juist deze dwarsverbanden extra waardevol. Ze laten de creatieve sprongen zien die gemaakt worden, waarbij begrippen uit twee verschillende domeinen aan elkaar gekoppeld worden. Door deze verbindingen op een grafische manier weer te geven worden zowel de auditieve als de visuele werkgeheugens van de lezer aangesproken (leerstrategie ‘dual coding’), wat aantoonbaar leidt tot effectiever leren (Paivio, 1972). Dual coding werd door Paul Kirschner in een eerder artikel in Didactief niet voor niets de ‘leerverdubbelaar’ genoemd.
De concept map kan op verschillende momenten in het leerproces toegepast worden, waarbij het ook een verschillende rol kan innemen. Een concept map kan onder andere het leerproces zichtbaar maken, een samenvatting geven van leerstof of als formatief toetsmoment ingezet worden.
De leerling
Leerlingen zijn gebaat bij effectieve leerstrategieën. Een belangrijke eigenschap van een effectieve leerstrategie is dat het de leerling dwingt om op een actieve manier met de leerstof bezig te zijn. Met herlezen en markeren wordt dat doel meestal niet gehaald. Ook bij het zelfstandig maken van een samenvatting vindt deze actieve verwerking van de leerstof niet altijd optimaal plaats. Wanneer de leerling echter de leerstof gaat samenvatten in een (zelfgemaakte) concept map, dan móet er sprake zijn van een actieve verwerking. De leerling zal moeten nadenken over de vragen ‘hoe zijn de begrippen aan elkaar gerelateerd?’, ‘welk verbindingswoord past erbij?’, ‘ welke begrippen zijn belangrijk, welke wat minder?’. Samenvatten met een concept map is een nieuwe en lastige vaardigheid, die dus ook goed aangeleerd moet worden. Op YouTube is meer informatie te vinden over het toepassen van een conceptmap bij het leren.
The most important single factor influencing learning is what the learner already knows.
De docent
Als docent kun je een concept map een plaats geven in je lessen in de vorm van een zogenoemde advance organizer. Een advance organizer ondersteunt het leerproces. Het biedt de leerling (én docent) structuur en het geeft de docent tevens de mogelijkheid om nieuwe kennis te koppelen aan reeds aanwezige kennis. Dit activeren van voorkennis komt terug in alle lijstjes met tips voor een goede les. De onderwijsonderzoeker David Ausubel verklaarde niet voor niets al in 1968: ‘The most important single factor influencing learning is what the learner already knows.’

Door de concept map regelmatig terug te laten komen in de les kan de docent de leerlingen meenemen in het leerproces, herhalen wat er al is besproken en ook actief nieuwe begrippen koppelen aan de begrippen uit de voorgaande lessen.
Praktijkvoorbeeld

In mei 2025 zal het vernieuwde vwo-examenprogramma voor natuurkunde voor het eerst worden afgenomen. In dat kader is de gehele examenstof samengevat in negen concept maps. Als voorbeeld is die van het domein quantumwereld hierboven weergegeven.
Per concept map is ook een YouTube video beschikbaar. In de video wordt de concept map stap voor stap opgebouwd en toegelicht. De leerling kan door het kijken van de korte video snel achterhalen of er hiaten zitten in zijn of haar kennis. Van elke concept map is, via YouTube, zowel een powerpointversie als een pdf te downloaden. De powerpoint presentatie kan door de docent ingezet worden in de les, als advance organizer. Het pdf-document bestaat uit een volledig ingevulde concept map en een versie waarin alle verbindingswoorden ontbreken. Met de complete concept map kan de leerling zichzelf trainen door alle verbindingen aan zichzelf, of aan een medeleerling, uit te leggen (leerstrategie ‘verwerking’). Met de ‘lege’ versie kan de leerling zichzelf toetsen door uit het hoofd de juiste verbindingswoorden in te vullen (leerstrategie ‘retrieval practice’).
De concept map is een instrument dat breed binnen het onderwijs in te zetten is. Het werkt bij natuurkunde, maar natuurlijk ook bij andere vakken.